علی بیت‌اللهی رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفتگو با خبرنگار البرز نیوز با اشاره به بحران فرونشست زمین در کشور، گفت: متأسفانه به دلیل برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی از اواسط دهه ۵۰، کاهش منابع آب زیرزمینی آغاز و از دهه ۷۰ شدت یافت. این کاهش منابع به طور مستقیم به پدیده فرونشست زمین مرتبط است که از همان زمان نیز تشدید شده است.
وی افزود: اولین آثار فرونشست زمین در استان کرمان مشاهده شد که پدیده لوله‌زایی، ناشی از پایین رفتن سطح زمین، از جمله این آثار بود. در حال حاضر از ۳۱ استان، ۳۰ استان پهنای فرونشستی شناسایی شده و تنها در استان گیلان آثار فرونشست مشاهده نشده، هرچند احتمالاً در آینده نزدیک این پدیده در این استان نیز گسترش خواهد یافت.
بیت‌اللهی با اشاره به میزان سرعت فرونشست، اظهار کرد: بیشترین نرخ فرونشست در استان کرمان، حوالی منطقه بهرمان رفسنجان، با سرعت ۴۰ سانتی‌متر در سال است. پس از آن، جنوب استان البرز ۳۵ سانتی‌متر، اطراف قم ۲۲ سانتی‌متر، گلستان ۲۲ سانتی‌متر، در جنوب تهران ۲۰ سانتی‌متر، اصفهان ۱۵ سانتی‌متر و فارس با نرخ‌های متفاوت دچار فرونشست شده‌اند.
وی ادامه داد: از نظر وسعت، استان «خراسان رضوی» بیشترین مساحت فرونشست را در کشور دارد و سپس استان‌های فارس، کرمان، اصفهان و تهران در رده‌های بعدی قرار دارند. مجموعاً، حدود ۱۰ درصد مساحت کل کشور در پهنای فرونشستی قرار دارد.
رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، در خصوص آسیب‌های این پدیده، افزود: این ۱۰ درصد به دلیل قرارگیری سکونتگاه‌های جمعیتی بزرگ در مناطق فرونشستی، اثرات گسترده‌ای دارد. برای مثال، در استان اصفهان، حدود ۳۰۰ مدرسه در این مناطق قرار دارند و ۲۷ درصد از آثار جهانی ثبت شده کشور در پهنه فرونشستی واقع شده‌اند.
وی تصریح کرد: آمارهای جهانی نشان می‌دهند که تنها ۳ تا ۵ درصد از کشورهای جهان دارای پهنه‌های فرونشستی با نرخ بالای ۱۰ سانتی‌متر در سال هستند، در حالی که در ایران، ۱۸ استان با چنین پدیده‌ای مواجه هستند. این مسئله ناشی از برداشت بی‌مهابانه آب‌های زیرزمینی و عدم وجود نظام مدیریت مصرف آب است که به وضعیت شکننده‌ای منجر شده است.
این مقام مسئول با اشاره به مسائل ناشی از فرونشست زمین و اثرات آن بر سکونتگاه‌های جمعیتی و زیرساخت‌های کشور، یادآور شد: یک اکولوژی با گستره جغرافیایی محدود نمی‌تواند چنین حجم بالای جمعیت را پذیرش کند. در کشور ما، حدود ۱۰ شهر با جمعیت بیش‌از یک میلیون نفر وجود دارد، از جمله تهران که با شعاع ۱۰۰ کیلومتری خود، نزدیک به ۱۵ میلیون نفر را در خود جای داده است. سایر شهرها مانند اصفهان و مشهد نیز جمعیت‌های بالا دارند.
وی افزود: «برای تأمین نیازهای غذایی و کشاورزی، مصرف آب به شدت افزایش می‌یابد. به عنوان مثال، برای تولید یک کیلوگرم گوشت ۱۵ هزار لیتر آب و برای تولید یک کیلوگرم هندوانه ۴۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود. این مسئله در کنار رشد جمعیت، باعث منفی شدن بیلان آبی زیرزمینی شده و اثرات آن به وضوح در کلان‌شهرها مشاهده می‌شود.
بیت‌اللهی تصریح کرد: تهران، به ویژه در حاشیه‌های جنوبی آن و شهرهای اقماری، در معرض خطر شدید فرونشست قرار دارد. در مناطق مختلف تهران، مانند نواحی ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰، فرونشست زمین در حال گسترش است. این وضعیت، به ویژه در مناطقی که چاه‌های آب برای تأمین آب شرب حفر می‌شود، با نرخ بالاتری شدت می‌یابد.
وی در ادامه گفت: این وضعیت برای کلان‌شهرها و به ویژه تهران بسیار نگران‌کننده است. اخیراً صحبت‌هایی در مورد شیرین‌سازی آب دریا و انتقال آن به تهران مطرح شده است که این امر می‌تواند موجب تمرکز بیشتر جمعیت در این مناطق شود. بنابراین، لازم است که توزیع جمعیت به صورت عادلانه‌تری در سراسر کشور انجام شود.
بیت‌اللهی در خصوص زیرساخت‌ها و آثار فرونشست بر آن‌ها، اظهار کرد: برآوردها نشان می‌دهند که نزدیک به ۷۰۰ شهر در پهنه فرونشستی قرار دارند. حدود ۶۳ اثر تاریخی ثبت شده در معرض خطر قرار دارند و همچنین ۱۱ هزار کیلومتر از خطوط اصلی لوله‌های گاز در این مناطق واقع شده است. نزدیک به ۴۰ میلیون نفر از جمعیت کشور در پهنه فرونشستی یا در مجاورت آن زندگی می‌کنند. به علاوه، بسیاری از واحدهای مسکونی و بافت‌های فرسوده در این مناطق قرار دارند که به دلیل نشست زمین، آسیب‌پذیری زیادی دارند.
این مقام مسئول با اشاره به تهدید بحران فرونشست زمین در آثار تاریخی کشور، گفت: در اصفهان موضوع حفظ آثار و میراث تاریخی در برابر این پدیده مطرح است و میدان «نقش جهان» و بسیاری دیگر از آثار تاریخی شهر در زون فرونشست قرار گرفته است، آثارش به صورت ترک خوردگی در محوطه‌ها و آثار تاریخی مشاهده می‌شود. همچنین در نقش رستم و تخت جمشید استان فارس و میراث فرهنگی استان‌هایی همچون یزد و سمنان، این آثار به وضوح قابل مشاهده است.
وی افزود: ساختمان‌های قدیمی و ضعیف به دلیل نشست زمین، احتمال ترک خوردگی و آسیب‌دیدگی بیشتری دارند و در صورت وقوع زلزله، می‌توانند به راحتی فرو ریزند. همچنین، زیرساخت‌هایی مانند خطوط برق و گاز، جاده‌ها، و راه‌آهن در این مناطق در معرض خطر جدی قرار دارند.
بیت‌اللهی در پایان گفت: خوشبختانه اخیراً موضوع فرونشست زمین در هیئت دولت مطرح شده و دستوراتی برای تدوین مقررات ملی فرونشست زمین صادر شده است. این اقدام‌های مؤثر می‌تواند به حفظ سرزمین و منابع آبی کشور کمک کند. برای حفظ کشور و امنیت آینده، باید اقدامات جدی در این خصوص انجام شود، این اقدامات باید به موقع و با همکاری همه دستگاه‌های اجرایی صورت گیرد تا در آینده مشکلی برای نسل‌های آینده نداشته باشیم.